Adli Konuşmacı Tanıma İnceleme Süreci Nedir, Nasıl Yapılır?
Dr. Cem Yüksel
Konuşmacı Teşhis ve Tanıma Uzmanı
- Giriş
Yasaların suç saydığı herhangi bir eylemin varlığını kanıtlayabilecek bir konuşma ile karşılaşıldığında, bu eylem herhangi bir kayıt ortamına taşınabilirse olayın şüphelileri ile olay arasındaki bağlantı daha rahat kurulabilir. Hemen hemen çoğu suç işlenirken ya da planlanırken konuşulan dilin olanakları kullanılır. Kimi zaman sözceler sesletilirken, kimi zaman da yazılı ileti gönderilir. İster adli olgulara, ister soruşturma sürecine konu olsun, her ne kadar uygulayıcıların büyük bir çoğunluğu farkında olmasa da birçok suçun çözümlenmesinde dilbilimsel yöntemler kullanılır. Dünyada suçun işlenmesi sırasında ses ve insan konuşmasının fazla yer alması, adli dilbilim uygulamalarının en aktif kullanım alanının da sesbilim çalışmaları olmasını sağlamış ve suçun çözümlenmesi için özelleşmiş laboratuarlar kurulması sonucunu doğurmuştur.
- Adli Sesbilim Nedir?
Adli sesbilim, insan konuşmasının ya da evrendeki diğer seslerin suça ait bir eylemde kullanılması neticesinde, bu verilerin kolluk kuvvetleri ya da mağdurun bizzat kendisinin kaydederek, yargı ya da soruşturma süreçlerine yansıtmasıyla birlikte elde edilen bulgu üzerinde adli dilbilim laboratuarlarında genellikle sinyal analizi, konuşmacı tanıma, kayıt iyileştirme ve kayıt güvenilirliği incelemelerinin gerçekleştirilmesiyle birliktelik kazanan işlemler bütünüdür.
2.1. Adli Konuşmacı Tanıma Nedir?
Ses ve konuşmacı tanıma işlemi, bütün işitsel ve görsel duyuların kullanıldığı çok yönlü bir işlemdir (Tosi, 1979:57,58). Bu işlem, bilinmeyen bir sesin, bir ya da daha fazla bilinen sesle tanımlanması ya da elenmesi amacıyla işitsel ve görsel olarak karşılaştırılması biçiminde tanımlanabilir. Bu olayın temel olarak dayandığı varsayım; seslerin, kendi başına sahip olduğu karakteristikler ve özellikler yardımıyla çeşitli analiz teknikleri ve yöntemleri uygulanarak diğerlerinden ayırt edilmesidir (Cain, 1996:16).
2.1.1. Karşılaştırma İşlemi İçin Ne Gereklidir?
– Olaya ait konuşmanın kaydedilmesi
– Şüphelilerden karşılaştırmaya elverişli konuşma örneklerinin kaydedilmesi
2.1.2. Süreç Nasıl Başlar?
İnsan konuşmasının yasaların suç olarak belirlediği herhangi bir eylemde, sahibi tarafından kullanılması sonrasında mağdur ya da kolluk tarafından yargı makamlarına ulaştırılan bu eyleme ait başvurunun yargı makamlarınca kabulü ile süreç başlar.
Savcının emri ile şüphelilerin karşılaştırma işlemine uygun konuşma örnekleri kayda alınır ve olay kaydı ile birlikte adli ses ve konuşma servisi veren laboratuarlara ulaştırılır.
Konuşma kayıtları genellikle ya telefon hattından ya da mikrofonu olan bir kayıt cihazının vücuda ya da gizli bir yerde saklanması ile elde edilir.
Ses, el yazısı gibi değişken ve dinamik bir yapıya sahiptir. Organik ve psikolojik tüm faktörler sesi etkileyebilir. Dolayısıyla analiz işlemleri için söz konusu kişilerden çok sayıda ses örneği alındıktan sonra, olay kaydı ile karşılaştırılmalıdır.
2.1.3. İncelemeye Konu Olan Kriminal Olaylar
Konuşmacı tanıma teknikleri aşağıda sıralanan kriminal olgularda daha fazla kullanım alanı bulmuştur.
- Cinayet
- Hırsızlık, soygun
- Zorla ya da tehditle kaçırma
- Tecavüz ya da diğer cinsel suçlar
- Güvenlik kuvvetlerine yapılan asılsız ihbarlar
- Bazı şahıslar adına yapılan taklit konuşmalar
- Uyuşturucu, kumar , rüşvet, kaçakçılık vb. Organize suç olayları
- Şantaj
- Terörist eylemler
- Bombalı eylemler
- Tehdit telefonları
- Suikast girişimleri
- İntihar (Bayram, 1999:50).
- Kullanılan Teknikler
Telefon açıldığında daha önceden sessel iletişim kurulan biri kolaylıkla sesinden tanınabilir. Koridordan konuşarak geçenlerin kimler olduğu odanın içinden tahmin edilebilir. Günlük yaşamda insanlar günde birkaç kez bazılarını sesinden tanımaktadır. Belleklerimiz iletişim içerisinde olduğumuz kişilerin ses tınısı ve konuşma biçemini barındırır. İstenildiğinde de uzun süreli bellek örgütlenmesi ile konuşmanın üreticisinin kim olduğu kararına varılır. Fakat adli olgular açısından düşünüldüğünde, uzman bilinmeyen konuşmacıyı en az bir hafta boyunca ve defalarca dinleyerek belleğinde bir geçmiş oluşturmak zorundadır.
Ses karşılaştırmasının bu aşaması suç konusu kayıtta, suçlunun ses tınısının, renginin ve ses üretim elemanlarının, uzmanın zihninde oluştuğu biçimiyle şüphelilerden alınan ses örnekleriyle karşılaştırması esasına dayanır. Çünkü sesleri ayırırken ya da benzetirken kulak, gelişmiş aygıtlardan daha fazla işlev üstlenir. Kulak, tecrübeye dayalı olarak işitsel karşılaştırma işlemini kolaylaştıracaktır. Karşılaştırma büyük ölçüde uzmanın zihninde gerçekleşse de görsel incelemelerle bu ön karar doğrulanarak öznelliğin önüne geçilir (Yüksel ve Ark., 2003:155).
- Söyleyiş Özellikleri
- Ses ve Konuşma Kalitesi Ayrımları
- Parçalarüstü Sesbirimler
- Ağız
- Subjektif Unsurlar (Tını ve Renk)
- Psikolojik Kaynaklı Anlık Konuşma Bozuklukları (Speech Distortion)
- Artikülasyon Bozuklukları
- Patolojik Olanlar
- Psikolojik Olanlar
Karşılaştırma sırasında sadece birbirine benzer biçimde sesletilmiş olan örnekler karşılaştırılmalıdır. Çoğu olayda bilinen ses örneklerinin, bilinmeyenlere nazaran daha kesin (tam) sesletim ve biraz daha yavaş ritim özelliğine sahip olduğu görülmüştür. Eğitilmiş bir uzman bu farklılıkları bulmaya çalışır ve önemli sayıda olayı inceleyerek deneyimleriyle konuşmacıda ortaya çıkan olağan (doğal) değişme oranını (sınıflandırılmasını) tanıyıp bulabilir (Bayram, 1999:77).
Uzman kişi, her örnekte yer alan benzer sözcükleri tutmalı, uyum içerisinde söylenip söylenmediğini kontrol etmek amacıyla işitsel olarak karşılaştırmasını yapmalıdır (Bayram, 1999:77).
Bilinmeyen konuşmacıya ait ses renginin yanında daha nesnel özellikler de karşılaştırılmalıdır. Bunlar ses ve konuşma kalitesi ayrımları, parçalarüstü sesbirimler, diyalekt, “psikolojik kaynaklı anlık konuşma bozuklukları”, edinimden ya da patolojik bir nedenden kaynaklanan artikülasyon bozuklukları, nefes kullanım özellikleri gibi işitsel özellikleri karşılaştırmak gerekir (Hollien, 2002:8).
Sadece dinlemeye ve laboratuar testlerine dayanan işitsel analiz teknikleri, diğer kriminal inceleme alanları ile karşılaştırıldığında daha uzun bir süreci öngörür. Şüpheliden karşılaştırma ses kaydının alınması ile başlayan süreç, olay kaydındaki gürültülerin temizlenmesi gibi olumsuzlukların aşılarak karşılaştırmaya elverişli hale getirilmesi işlemlerini de kapsar (Yüksel ve Ark., 2003:156).
3.2. Görsel Teknikler
- Perde periyodu seviyesi
- Perde periyodu değişkenliği
- Genlik analizleri
- Spektrogramların fotoğrafik karşılaştırılması
- Formant analizi
- Kısa dönem frekans ve genlik tutarlılığı
- Parametrik karşılaştırma
- Artikülasyon organlarının karşılaştırması
Konuşma sesinin en detaylı incelemesi akustik analiz ile yapılmaktadır. Sesin fotoğrafı olarak da adlandırılan ses spektrografisi, akustik dalgaları en temel öğelerine ayrıştırır (Koca, 1996:52). Sesin zaman ve frekans boyutlarındaki izgesel görünümüne spektrogram denir. Bu grafik, karşılaştırma işlemine esas olan çoğu görsel ses bilgisini üzerinde taşır.
Ses spektrografı yatay eksende zaman, dikey eksende frekans ve de farklı ölçü ve renklerde ses enerjisini gösteren sesin görsel grafiğini (spektrogram) ortaya koyan bir cihazdır (Bayram, 1999:59).
Spektrogram üzerinde yatay eksen tepeye yakın kısa dikey çubuklar tarafından saniyede 0.1’lik bölümlere ayrılan zamanı gösterir ve dikey eksen her 1000 hertz de yatay çizgilerle birlikte 80 hertz’den 4000 hertz’e kadar olanlar çizgisel olarak sıralayarak frekansı gösterir (Şekil 1). Konuşma enerjisi siyahtan beyaza doğru değişen tonlar biçiminde kendini gösterir. Sesin frekans aralığı, müzik aletinin frekans aralığıyla benzerdir . En düşük işaret en düşük frekansta ve en büyük işaret de en büyük frekansta yer alır. Genellikle yatay eksendeki koyu şeritler formant olarak adlandırılan ses tınılarını gösterirler. Birbirine yakın dikey çizgiler ortalama frekansı (voice pitch) ya da ses tellerinin gerçek titreşimlerini gösterirler (Bayram, 1999:59).
3.2.1. Spektrografik Analizin Dayandığı Teoriler.
- Bir kişinin aynı sesi ya da sözcüğü değişik biçimde çıkartması durumunda bile önemli benzerlikleri koruyan spektrografik bir şablon oluşacaktır.
- Farklı kişilerin sesleri de önemli ölçüde farklı şablonlar çıkartacaktır.
Bilinmeyen ve bilinen seslerden daha önceden açıklandığı biçimde hazırlanan spektrogramlarda benzetme işleminin amacı spektrografide benzerliklerin ve farklılıkların ortaya çıkarılmasıdır. Uzman, spektrogramların bölümlerini aynı tümcelerini yan yana gösterecek biçimde yerleştirerek sözcük sözcük karşılaştırmasını yapar.
Spektrogramların görsel olarak karşılaştırılmasında genel olarak sesin zaman, frekans ve genlik karakteristiklerinin incelemeleri yapılır. Karakteristik özellikler; ünsüz, ünlü ve yarı ünlülerdeki bağımsız hareketlerde ya da birbirlerini etkilediği durumlardaki genel formant şekli ve pozisyonu, perde periyot düzeni, bant genişliği, ortalama frekans, formant enerji dağılımları, nasal titreşimler, duraklar, duraklamalar, patlamalılar, sızmalılar ve diğer biçemsel ve patolojik özelliklerdir.
İnceleme aşamasına geçmeden önce iki kayıtta, aynı sözce içerisindeki sözcüklere ait süreler eşitlenmeli ya da karşılaştırmak üzere alınan ses kaydındaki süre bakımından uyuşan örnekler seçilmelidir. Aksi takdirde karşılaştırılan spektrogram üzerindeki parametrelerdeki değişkenlikler uzmanı yanıltabilir.
Ünlülerin tanınması ya da birbirlerinden ayırt edilmesine birinci ve ikinci formantlar yardımcıdır. Üçüncü, dördüncü vb. formantlar kişinin ses tınısının özelliğini yansıtır (Selen, 1979:48). İlk kaydın psikolojik ve akustik koşulları, karşılaştırma ses kaydı alırken de sağlanırsa, aynı konuşmacı için formant ve perde periyodu düzeni fazla değişmez.
Ses örnekleri arasındaki karşılaştırma işlemi, birbirine yakın olarak seslendirilmiş sözcüklerdeki benzer konuşma sesleri arasında yapılır. Farklı sözcüklerde benzer olarak seslendirilmiş sözcükleri karşılaştırmaktan kaçınılmalıdır (Bayram, 1999:74).
Konuşmacıların seslerinin gürlüğü ünsüzler için dikey işaret izleri ve belirtileri şeklinde, ünlüler içinde yatay şekil ve formlarda gösterilir. Görünür durumdaki şekiller, konuşmacıların ürettiği sözcük ve tümcelerin söyleyiş özelliklerini gösterir. Spektrogramlar, konuşulan seslerin daimi kaydı gibi çalışarak bilinen ve bilinmeyen konuşmacılara ait benzer sözcüklerin görsel olarak karşılaştırılmasında yardımcı olurlar.
4. Sonuç
Yapılan her inceleme IAI 1990 ve ABRE 2001’in kaydedilmiş ses örneklerinin karşılaştırılmasında belirlemiş olduğu standartlar içerisinde yer alan yedi sonuçtan birini ortaya çıkarır. Bunlardan üçü aşağıda anlatılmıştır.
4.1. Tanımlama
Karşılaştırılabilir sözcüklerden en azından % 90’ı işitsel ve görsel olarak birbirine çok benzer olmalıdır ve bu benzerlerin içerisinde de en azından 20 tanesi de aynı olmalıdır. Her sözcüğün üç ya da daha fazla incelenebilir düzeyde formantının olması gerekir. Her örnekte açıkça ses olarak ya da elektronik olarak bir değiştirme kastı varsa ya da mukayese yapılacak örnekler arasında altı yıldan daha fazla bir süre varsa bu belirtilen karar verilemez .
4.2. Karar Verememe
Muhtemel Tanımlama ya da Muhtemel Eleme kriterlerinin altına düşüldüğünde ya da değişik etkenlerden dolayı incelemeyi yapan uzmanın anlamlı bir neticeye varamaması durumunda bu belirtilen karar verilir . Karşılaştırmalar neticesinde işitsel benzerlikler ile görsel farklılıklar ya da tam tersi bir durum ortaya çıktığında da bu karar verilmelidir.
4.3. Eleme
Karşılaştırılabilir sözcüklerin en az % 90’ı işitsel ve görsel olarak birbirinden çok farklı olmalıdır ve bu farklı olanların içerisinde de en azından 20 tanesi de hiç benzemiyor olmalıdır. Her sözcüğün üç ya da daha fazla incelenebilir düzeyde formantının olması gerekir . Her örnekte açıkça ses olarak ya da elektronik olarak bir değiştirme kastı varsa ya da mukayese yapılacak örnekler arasında altı yıldan daha fazla bir süre varsa bu belirtilen karar verilemez.
Kaynakça
American Board of Recorded Evidence. (2001). "Voice Comparison Standarts". Bayram, L. (1999). Konuşmacı Tanımada Ses Çözümleme Yöntemleri ve Adli Olaylarda Kullanılması Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. Ankara Üniversitesi. Cain, S. (1990). Voiceprint Identification. The Legal Investıgator. November 1990, 16-19. Hollien, H. (2002). Forensic Voice Examinations. San Diego. Academic Press. International Associations For Identification. (1990). "Voice Identification Standarts". Minnesota. Koca, Ö., Boyacı, Z. (1996). Spektrogram ve Fonetik Analiz. Ses ve Ses Hastalıkları. Ed.: A. Oğuz, A. Demireller. Ekin Tıbbi Yayın: 51-59. Selen, N., (1979). Söyleyiş Sesbilimi Akustik Sesbilim ve Türkiye Türkçesi. Ankara. TDK Yayınları. Tosi, O. (1979). Voice Identification, Theory and Legal Applications. Baltimore, Maryland. University Park Press. Yüksel, C., Demirel, D., Öztürk, F. (2003). Adli Dilbilim ve Uygulamaları. Dilbilim ve Uygulamaları. Ankara. Bizim Büro: 151-165.